Как встречали Рамадан в дореволюционной Казани

«Как в прежние времена проходил Рамадан в Казани

Уже с наступлением месяца Шаабан все жители Казани с большой радостью начинают ожидать приближения священного месяца Рамадан и уразы – мусульманского поста. Бабушки рассказывают детворе о благах месяца Рамадан, изменениях, которые он несет, и создают в их маленьких сердцах загадочный, завораживающий образ этого священного месяца. Каждый ребенок встречает Рамадан как праздник. Особенно таинственной становится ночь перед первым сухуром (предрассветный прием пищи), все улицы Казани затихают, погружаются в абсолютную тишину. В каждом мусульманском доме ярко горят огни, из трубы идет дым. Перед печкой хлопочут мамы, в воздухе – головокружительные запахи тонких лепешек с творогом «якмыш», пончиков (кабартма) и разогретого на масле с луком мяса. Всей семьей, вместе с детьми садятся на сухур. Сухур едят с особым наслаждением. Еда во время сухура бывает особенно вкусной, и она не похожа на повседневную еду. После окончания трапезы кто-нибудь из старцев вслух произносит намерение (держать уразу – ред.), к нему все присоединяются, читают за ним молитву. Молодые девушки, невестки не спят до сухура, встречают его за рукоделием и разговорами. К ним заходит бабушка-соседка, рассказывает истории ханов древней Казани, тем самым делая атмосферу ожидания сухура еще более приятной и радостной. 

Днем на улице движения совсем мало, везде тихо. После намаза икенде (послеполуденный намаз) все улицы приходят в движение, оживают, начинают бурлеть. Магазины закрываются, работники с чем-нибудь вкусным в руках торопятся домой, их лица сияют особой радостью. По всей улице маленькие мальчики с привязанными к шее лентой деревянными коробками-подносами продают калеве (восточная сладость). На всю Казань звучат их голоса. “Киллин, киллин кәләвә, сатам майлы пәхләвә. Кирәк булса килеп ал, кирәкмәсә китеп бар!” («Продаю вкусную пахлаву, если надо тебе – подойди, купи!») громко напевает один, ему в ответ другой мальчик – «Кәләвәнең кайнары, агып тора майлары!» («Горячий калеве, прямо масло с него капает!»). В коробках – калеве из теста, талкыш калеве (из меда с маслом), «ургэн калеве» (калеве-косичка). Зазывая покупателя, мальчики нахваливают свой товар. Калеве – обязательная покупка к чаепитию, которую устраивают после таравиха (ночной намаз в дни уразы). Когда во всех двадцати двух мечетях Казани одновременно прозвучит призыв к вечернему намазу (ахшам), дети бегут домой и с громким криком оповещают об этом домашних.

Бабушки, мамы у окна ожидают их прихода, в качестве вознаграждения дают им финик, привезенный из хаджа, затем сами долго читают молитву, и потом разговляются и совершают вечерний намаз. К этому времени домой возвращаются и мужчины. Вся семья с той же радостью, что во время чаепития после главных мусульманских праздников, приступают к приготовленной для ифтара трапезе. В месяц Рамадан блюда на столе дают еще больше наслаждения, у них еще более насыщенный, богатый, ни с чем не сравнимый вкус.

Приходит время таравих-намаза, и все мужчины, взяв с собой мальчиков, отправляются в мечети. В этот момент улицы становятся еще более светлыми. На улицах поток торопящихся на таравих-намаз людей. Вдоль мечетской улицы – ряды продавцов калеве, каждый под своим фонарем. Их зазывы, песни становятся еще более оживленными. Женщины со своими малышами собираются у мечети послушать таравих-намаз. Летом мечеть не вмещает всех желающих, люди размещаются во дворе. От мелодичного произношения тасбих (многократное повторение слов или фраз поминаний Аллаха – ред.) сердца наполняются светлой печалью, люди слушают с упоением, не могут наслушаться. Сильные красивые голоса Коран-хафизов, их чтение Корана с мелодичной интонацией наполняют сердца особым волнением. На глаза невольно наворачиваются слезы. Во многих домах Казани женщины приглашают Коран-хафизов домой на хатм Корана - полное прочтение Священной Книги. Собираются женщины, родственники, читают таравих-намаз, следуя за Коран-хафизом. Чтение Корана хафизом глубоко воздействует на женщин. После таких благородных сборов все жители города, точно как в праздник, начинают ходить к друг другу в гости на чай после таравих-намаза. Вся прелесть таравих-чая в калеве. Вот так, устраивая чаепития с разными видами калеве, горячими блюдами, оказывая в Казани всеобъемлющее почтение священному месяцу Рамадан, тщательно разъясняя детям, подросткам, насколько священен и велик этот месяц, учат их не пропуская держать уразу и пробуждают в них интерес к этому. Стараясь благородно и торжественно проводить этот месяц, добиваются сильного и глубокого проникновения в сердца молодежи чувства приверженности к религии.

В месяц Рамадан в каждом доме проводят ифтары по мере своих возможностей. Люди среднего достатка зовут имама, муадзина махалля (прихода), стариков, соседей. Богачи среднего уровня зовут еще и преподавателей медресе этого прихода. Самые крупные баи одновременно собирают несколько сотен шакирдов медресе и зовут всех старцев, хазратов города. 

В месяц Рамадан татарские баи раздают закят. Некоторые богачи отдают его деньгами. А некоторые раздают чай, другие – ткани для пошива одежды. Бедняки заранее осведомляются, кто в какой день раздают закят и толпами ходят от одного бая к другому, и за счет этих выплат немного обновляют себе одежду. Муллы, муадзины, старцы, хафизы тоже за месяц Рамадан получают свой годовой доход. Вот так, в радостном оживлении, проходит священный месяц Рамадан.

Разия Давлеткильде

Оригинал текста: 

«Иске вакытларда Казанда Рамазан.

Бөтен Казан халкы шәгъбан ае керү белән изге рамазан ае якынлаша дип, зур шатлык белән уразаны көтә башлыйлар. Әбиләр бала-чагага рамазан аеның хасиятен, рамазан аендагы үзгәрешләрне сөйләп балаларның күңелләренә изге айны әллә нинди серле итеп тасвир итәләр. Һәр бер бала рамазан аен нәкъ бәйрәм көткән кебек каршы ала. Бигрәк тә беренче сәхәрдәге төн аеруча серле булып, бөтен Казан урамы тып-тын булып кала. Һәр бер мөселман өендә яп-якты утлар яндырылган, морҗадан төтен чыга. Мич алдында әниләр кайныйлар, эремчек сылап майда кыздырылган якмыш, кабартма вә суган белән җылыткан ит исләре борынга ярып керә. шунда бөтен өй эче, баласы, чагасы сәхәргә утыралар. Сәхәр ашын аерым ләззәт белән ашыйлар. Сәхәр ашы үзенә бер аерым тәмле булып һич башка вакыттагы ашларга охшамый. Сәхәр тәмам булгач картлардан берәү кычкырып сәхәрне ниятли. Аңа ияреп башкалар да кул күтәреп дога кылалар. Яшь кызлар, киленнәр сәхәргә кадәр йокламый тегү-чигү белән сөйләшә-сөйләшә сәхәрне каршы алалар. Шунда күрше әбие кереп борынгы Казан ханнарының хикәяләрен сөйләп изге сәхәрне күңелле итеп көтәләр. Көндез урамда көн буе хәрәкәт бик аз булып тып-тын була. Икенде намазыннан соң инде бөтен Казан урамы хәрәкәткә килә, җанлана, кайный башлый. Кибетләр ябыла, эшчеләр кулларына нинди дә булса тәмле нәрсәләр күтәреп ашыга-ашыга, йөзләре аеруча шатлыклы хәлдә авыз ачарга өйгә кайталар. Бөтен урам буенча кечкенә малайлар муеннарына тасма белән агач тартма асып кәләвә сатып йөриләр. “Киллин, киллин кәләвә, сатам майлы пәхләвә. Кирәк булса килеп ал, кирәкмәсә китеп бар!” шуңа каршы икенче бала: “Кәләвәнең кайнары, агып тора майлары!” дип җырлап сатулары бөтен Казан урамына яңгырый. Тартмаларындагы камыр кәләвә, талкыш кәләвә, үргән кәләвә вә пәхләвәләрне мактый-мактый сатып йөриләр. Һәр кем тәравих чәе эчәргә дип кәләвә алмый калмый. Бөтен Казандагы егерме ике мәсҗетләрдә бер юлы ахшам әйтелгәч, балалар: “Ахшам әйтте, ахшам әйтте” дип гөр килеп кычкырып өйгә катып керәләр. Әбиләр, әниләр тәрәзә янында көтеп торалар. Балалар шаулап кайтып кергәч, аларга хаҗ хөрмәсе биреп шунда үзләре озын итеп дога кылалар да, авыз ачып намаз укыйлар. Шул арада ирләр дә җыелалар. Бөтен өй эче гает намазыннан кайткан чәйдәге кеби шатлыклы йөз белән ифтарга хәзерләнгән ашларны ашый башлыйлар. Рамазанда ашлар бөтенләй башка булып, тагында тәмлерәк, тагында ләззәтлерәк пешкән була. Тәравих намазына вакыт җиткәч һәммә ирләр, ир балаларны ияртеп тәравих намазына юнәләләр. Бу вакытта урамлар тагын да яктырак булалар. Урам тулып халык тәравих намазына ашыга. Кәләвә сатучылар мәсҗет урамының буена фонарь яндырып тезелешеп утырганнар. Аларның кәләвә сатулары, җырлаулары тагын да җанлана. Хатын-кызлар: “Тәравих тыңларга барабыз!” дип вак балаларны ияртеп мәсҗет янына җыелалар. Җәй көннәрендә халык мәсҗет эченә сыеша алмый ишек алдына тула. Шунда тәравих тәсбихләре әйтелгән моңлар күтәрелә, бер гаҗәеп матур булып ишетелә. Күңелләр тула. Тыңлап туеп булмый. Моның өстенә Коръән-хафизларның көчле, матур, моңлы мәкам белән Коръән укулары тагында күңелләрне әсәрләндерә. Күзләрдән ихтыярсыз яшьләр килә. Казандагы күп өйләрдә хатын-кызлар Коръән-хафизларны өйгә чакырып Коръән хәтем иттерәләр. Шунда хатын-кызлар, кардәш-ыруг җыелып Коръән хафизга оеп тәравих намазы укыйлар. Коръән хафизның Коръән укуы хатын-кызларга тирән тәэсир итә. Шундый күркәм җыелышлардан соң бөтен халык нәкъ бәйрәмдәге кеби бер-берсенә тәравих чәе эчәргә йөри башлыйлар. Тәравих чәенең бөтен кызыгы кәләвәдә. Өстәлгә һәр төрле кәләвәләрне куеп җылы ашлар белән сыйланышларны шулай итеп Казанда изге Рамазан аен киң хөрмәт итеп бала-чагага, яшьүсмерләргә шул айның никадәр изге вә мөкатдәс икәнен яхшы аңлатып, рузаны калдырмый тотарга өйрәтәләр вә кызыктыралар.

Вә шул айны күркәм тантаналы уздырырга тырышып яшьләрнең йөрәкләренә дини хиснең нык һәм тирән сеңдерүенә сәбәпче булалар. Рамазан аенда һәр өйдә хәлле хәленчә ифтарлар уздыралар. Урта хәлле халык мәхәлләнең имам-мөэзин, карт-коры, күрше-күләнне генә чакыра. Урта байлар мәхәлләнең мәдрәсәсенең хәлфәләрен дә шуңарга өсти. Зур байлар мәдрәсәдәге берничә йөз шәкертне бердән чакыра вә шәһәрнең карыйларын, хәзрәтләрен бөтенләен дәгъват итә (чакыра). Рамазан аенда байлар зәкят өләшәләр. Кайбер байлар зәкятны акчалата тараталар. Кайберләре чәй өләшәләр. Кайберләре кием-салымлык тараталар. Шәһәрнең фәкыйрь-фокарасы боларның кай көннәре булуын белеп төркем-төркем бер бай өеннән икенче бай өенә йөриләр вә шул зәкятлар белән өстен-башын төзәтәләр. Муллалар, мөэзиннәр, карыйлар, хафизлар да рамазан аенда үзләренең еллык килерләрен юлга куялар. Рамазан шатлыклы шау-шу эчендә үтеп китә». 

Разия Дәүләткилде