С ним я познакомилась во время одной из встреч с татарами Турции. Я предложила почетное место за столом самому старшему гостю - прибывшему издалека путнику. Но уважаемый гость вежливо отказался, сказав, что этого места достоин другой: “Пусть Рахматулла сядет, потому что он еще и мулла”, - сказал он. Действительно, уроженец села Бёгрюделик (Böğrüdelik Köyü) Рахматулла Куртаран в молодости посещал школу Корана. Он также известен своей активной деятельностью в общине, его двери открыты для всех, кого судьба привела в это татарское село в Турции. Кто бы не пришел, он расскажет историю родного села, поведает о традициях и обычаях. Прочитает молитву, донесет самые добрые пожелания.
Фото: предоставлено автором
С искренними намерениями сохранить историю для потомков, запечатлеть ее на бумаге, Рахматулла Куртаран работал над своей книгой, и на днях это его желание осуществилось - увидело свет издание «Татарларның Себердән Коньяга гамь тулы хиҗрәте» ("Sibiryadan Konyaya tatarların gam yüklü hicreti", «Массовая миграция татар из Сибири в Конью»).
«Цепочка изданий пополнилась очень важной книгой»
Книга Рахматуллы Куртарана "Sibiryadan Konyaya tatarların gam yüklü hicreti" вышла при поддержке Культурного общества муниципалитета города Конья (Konya kultür A.Ş). Консультантом проекта по выпуску книги, освещающей историю, культуру и социальную жизнь сибирских татар, стал профессор доктор Джанер Арабачы (Caner Arabaçı), редактор издания - доцент доктор Мехмет Гёк (Mehmet Gök).
Книгу читателю представил мэр города Конья, руководитель Культурного общества Угур Ибрагим Алтай. «Мы рады представить вам труд, который позволит узнать детали татарской культуры и прочувствовать суровые условия эмиграции. В этой книге, освещающей один из периодов истории, вы увидите гостеприимство Коньи и непостижимую силу татар. Выражаю благодарность каждому, кто участвовал в создании этой книги», - говорится в обращении.
Фото: предоставлено автором
Руководитель издания профессор, писатель Джанер Арабачы в своей аннотации к книге подчеркивает важность книги. «История, культура села Бёгрюделик и наших братьев, приехавших из Сибири через расстояния в тысячи километров и обосновавшихся в сердце Анатолии, должны быть признаны, популяризированы. В Анатолии, где обосновались эмигранты, истории кочевников, по сути, сохранят нас в целостности и живыми, потому что история имеет качества, способствующие развитию сознания. Запечатлеть историю на бумаге, собрать и сохранить информацию для потомков - это долг тех, кто занимается писательством. Бёгрюделик, с этой точки зрения, кажется, имеет больше шансов. Об этом селе написано довольно много книг, научных работ, статей. Житель Бёгрюделика Рахматулла Куртаран дополнил цепочку изданий очень важным и оригинальным трудом о миграции татар из Сибири в Коню. Считаю своей обязанностью поздравить автора этого труда, вложившего в него много времени и сил Рахматуллу Куртарана и редактора издания Мехмета Гёк», - пишет профессор. Он также выражает благодарность мэрии города Конья за то, что помимо повседневной деятельности, взяли руководство над проектом по выпуску культурного издания.
Книга, вышедшая на турецком языке, состоит из трех разделов: «Воспоминания об эмиграции из Сибири в Анатолию», «Культура, привезенная из Сибири в Анатолию», «Интервью о переезде из Сибири в Бёгрюделик». Также в книге собраны беиты сибирских татар, пословицы, словарь сибирско-татарских слов, исторические фото, документы.
«Одной песней задел мне душу. Напиши обо всем»
В дни, когда долгожданная не только для самого автора, но и татарской общественности книга находилась в печати, нам удалось встретиться и поговорить о ней с ее автором Рахматуллой абый в городе Искишехире.
- Рахматулла абый, как появилось желание написать и издать книгу?
- Однажды я был в мечети в Казахстане. Я рассказал, что в Турцию наши предки уехали из Омска. Тогда один из гостей сказал, что их семья тоже является выходцами из Омской области. Он сообщил об этом своей матери, и меня позвали к ним домой, на день рождения ребенка. Эта бабушка спросила меня: “Как вы переехали из Омска?”. Я ответил строками песни:
Үскән чакта үскән идек,
Тал тамырлары кебек.
Инде безләр таралыштык,
Кош балалары кебек.
(Росли мы вместе, как корни одного дерева, а теперь пришлось разлететься в разные стороны, словно птицы).
Эта бабушка заплакала, и не могла остановиться. «Это - мое детство. Если бы были живы мои родители, они бы тебе многое рассказали», - сказала она. «Улым, наша культура богатая. Ты не думай о чужой культуре, думай о своей. Вот ты одной своей песней задел мне душу, я уже два часа плачу. Ты пиши обо всем», - сказала она. Вот эта женщина, спасибо ей, указала мне путь. После этого я начал записывать песни, события, истории.
Фото: предоставлено автором
История нашего села (Бёгрюделик- единственное в Турции село, основанное сибирскими татарами - ред.), судьбы их жителей уже достаточно подробно описаны, благодаря таким уважаемым личностям, как Анвар мулла, Савия апа Удмир, Жават Дундар. Но по истории Сибирского ханства и хана Кучума, Казанского ханства информации практически нет. Я много ездил в Россию, Сибирь, Казань. Изучал историю. Начал с Золотой Орды. Затем написал об Абдурашиде Ибрагиме (исламский религиозный деятель происхождением из татар, имам, кади, путешественник, проповедник и публицист - ред.) В 14 лет он осиротел, уехал в Казань, затем в Турцию, стал известным деятелем.
Кроме этого, я черпал знания из произведений Мухамедьяра (татарский поэт периода Казанского ханства - ред.), книги Фаузии апа Байрамовой “Хиджрат”, изучил события, описанные в этой книге. Во время каждой поездки в Россию я общался с бабушками и дедушками, интересовался их историями. У себя в деревне собирал песни, истории из жизни, факты.
- Действительно, в книге довольно большое место уделено устному народному творчеству.
- Я включил в книгу стихи, беиты, песни, написанные моими односельчанами. Например, Эрул абый Шамсек написал «Бөгрүдәлик дастаны» («Эпос о Бёгрюделике»). Там он рассказывает о случае, когда султан Абдул Хамид принял у себя во дворце татар - наших предков. Абдурашид хазрат Ибрагимов представил своих соплеменников султану, как своих родных. Султан Абдул Хамид попросил гостей молиться за него в трудные для него времена.
Наши предки, приехав в Турцию, были вынуждены провести около двух недель на карантине в местечке Анадолу Хисары в Стамбуле. Эти дни совпали с Курбан-байрамом. Несмотря на усталость, неустроенность, наши бабушки там готовили национальное блюдо баурсак, раздавали как праздничное угощение соседям.
Я не перестаю быть благодарным тому, что написал эту книгу, смог ее издать. Каждое утро совершаю молитву с благодарностью. Наши предки прибыли сюда, не имея ни гроша в кармане. С большими трудностями построили себе дома. Были счастливы, когда, наконец, появилась вода. А сегодня наши столы ломятся от угощений! Я боюсь не быть благодарным. Я безмерно благодарен тому, что увидел такие времена.
- Рахматулла абый, в чем сложность сохранения истории, наследия? Наши дети, внуки будут знать, сохранять?
- Есть одно слово: «Не знаю». О чем не спросишь - песня, какое-то дело, стих – «не знаю». Мы стремимся быстрее спрятаться за это слово “не знаю”. Надо знать! Вообще, это слово надо запретить!
Говорят, не знающий своего прошлого, не знает и будущего. А чтобы ребенок знал, пусть он видит это на примере родителей. У меня дети, например, видят - к отцу приходит гость. Кто он? Человек знаний. Исследователи истории, писатели. Разве это не пример? Мы сами тоже много опыта переняли от своих родителей, учились у них. Наш отец был носителем мудрости, в своей речи всегда использовал пословицы. Например, говорил: “Күршең тыныч, син тыныч”, что означает “Когда твой сосед спокойный, то и тебе спокойно". Я рос на их мудрых словах, и они сопровождали меня в путешествиях.
- Где вы побывали?
- Три раза участвовал в съездах Всемирного конгресса татар. Сколько раз ездил в Сибирь - пересчитать не хватит пальцев рук. Был в Перми, Нижнем Новгороде, Москве. Участвовал в разных научных конгрессах, чтобы рассказать о нашей культуре. По выходным посещал мечети, общался со стариками. Это помогло мне выучить татарский язык. В конгрессах Гультан ханум Ураллы, чуть ли не за руки вела меня выступать, уговаривала писать. “Говорите по-татарски, людям надо рассказать, объяснить о жизни наших татар в Турции, о культуре, сохраненном ими культурном наследии”, - говорила она.
Фото: предоставлено автором
- Ваша книга написана на турецком языке, образцы народного творчества даны с переводом на турецкий. Это ценный труд, который, безусловно, должны увидеть не только в Турции, но и наши соплеменники, проживающие по всему миру. Есть ли такая возможность?
- Конечно, есть. Культурное общество муниципалитета города Конья разместило электронный вариант книги в интернете. Ее можно прочитать по этой ссылке.
https://www.dijitalkitabim.com/kitaplar/kulturel/bogrudelik/index.html
Рәхмәтуллаһ Куртаран: Үткәнен белмәгән, киләчәген белмәс диләр
Төркиянең төрле шәһәрләрендә туып-үскән татарлар белән чираттагы бер очрашуда булды бу хәл. Барыбыздан да яшькә өлкәнрәк, көтеп алган мосафирга түргә утырырга тәкъдим иттем. Хөрмәтле кунак шунда: "Рәхмәтулла түргә узсын, чөнки аңарда муллалык бар", - дип, бик ипле рәвештә баш тартты. Чыннанда Төркиянең Бөгрүдәлик авылы (Böğrüdelik Köyü) татары Рәхмәтуллаһ Куртаран яшьтән Коръән мәктәпләрендә укыганнардан. Шулай ук ул, Төркия татарлары арасында үзенең активлыгы белән билгеле хөрмәтле шәхес, Бөгрүдәликкә юлы төшкән һәр мосафирга капкасы ачык. Кем килсә дә туган авылының тарихын аңлатыр, гореф-гадәтләрен өйрәтер. Догасын әйтеп, изге теләкләрен җиткерер. Шушы көннәрдә үзенең тарих беленсен, кәгазьдә язулы саклансын дигән ихлас теләге тормышка ашты, ягъни "Татарларның Себердән Коньяга гамь тулы хиҗрәте" ("Sibiryadan Konyaya tatarların gam yüklü hicreti") дип аталган китабы дөнья күрде.
Басмалар силсиләсенә-чылбырына бик мөһим китап өстәлде
Фото: предоставлено автором
Китап Конья шәһәре муниципалитеты Культур аноним ширкате (Konya Kültür A.Ş) тарафыннан нәшер ителде. Себер татарларының тарихын, мәдәниятен һәм социаль тормышын яктырткан басма чыгару проектының консультанты профессор доктор Җанәр Арабачы (Caner Arabaçı), басма редакторы доцент доктор Мәхмәт Гүк (Mehmet Gök).
Китапның тәүге битләрендә Конья шәһәре мэры, Культур аноним ширкате җитәкчесе Угур Ибраһим Алтайның сүзләре урын алган. Ул: "Татар мәдәниятенең детальләрен һәм һиҗрәтнең рәхимсез шартларын хис итеп укырлык хезмәтне сезгә җиткерүебезгә шатбыз. Тарихның бер бүлеген яктырткан китапта, бигрәк тә Коньяның кунакчыллыгын һәм татарларның аңлатып бетерә алмаслык көчен күрерсез. Китапны чыгаруда хезмәт куйган һәр кешегә рәхмәтемне җиткерәм", - дип, китапны укучыларга тәкъдим итә.
Алга таба галим, язучы Җанәр Арабачы фикерләре белән танышырга мөмкин. Ул басманың әһәмиятен түбәндәге сүзләр белән ассызыклый: "Бөгрүдәликнең һәм, меңләрчә чакрым ерактагы Себердән килеп, Анадолуның бавырына җирләшкән кардәшләребезнең тарихы, мәдәнияте танылу, беленү кирәк. Мөһәҗирләр җирләшкән Анадолуда күчмән хикәяләре, аслында, безне бербөтен һәм тере тотачак, чөнки тарих аң үсешенә ярдәм итә торган сыйфатларга ия. Тарихны язу, мәгълүматларны туплау - кулына каләм алучыларның бурычыдыр. Бөгрүдәлик, бу яктан башкаларга караганда шанслырак күренә. Авыл хакында шактый китап, фәнни эш, мәкалә язылды. Бөгрүдәликле Рәхмәтуллаһ Куртаран, басмалар силсиләсенә-чылбырына бик мөһим һәм "Татарларның Себердән Коньяга гамь тулы хиҗрәте" исеме белән яңа үзенчәлекле бер әсәр өстәде. Бу уңайдан озак вакытларга сузылган тырышлык нәтиҗәсендә барлыкка килгән әсәрне язучы Рәхмәтуллаһ Куртаранны һәм басма редакторы Мәхмәт Гөкне тәбрик итү бер вазыйфам". Шулай ук ул Конья шәһәре мэриясенең көндәлек эшләрдән тыш, мәдәни бер басма чыгару проектына җитәкчелек итүләренә рәхмәтен җиткерә.
Төрек телендә дөнья күргән татарларга багышланган китап өч бүлектән тора: "Себердән Анадолуга хиҗрәт хатирәләре", "Себердән Анадолуга ташылган мәдәният", "Себердән Бөгрүдәлик хиҗрәтенә бәйле сөйләшүләр". Болардан тыш китапта себер татарлары бәетләре, авылда кулланылган мәкальләр, себер татарлары сүзлеге, тарихи фотолар, документлар урын алган.
Рәхмәтуллаһ абыйның китабын чыгару өчен янып-көеп йөрүләреннән без күптәннән хәбардар. Китабын чыгару өчен төрле юллар эзләде, киңәш-табыш корды... Һәм менә, "Татарларның Себердән Коньяга гамь тулы хиҗрәте" нәшриятта басылып яткан көннәрдә аның белән Искешәһәрдә әңгәмә корырга насыйп булды.
Фото: предоставлено автором
- Рәхмәтуллаһ абый, Сезнең күңелгә китап чыгару нияте кайдан килде?
- Бервакытлар Казахстан Үскәмә шәһәрендә мәчеттә җыелышып утырабыз. Төркиягә Омскидан китүебез хакында әйттем. Берсе шунда: "Без дә Омскидан килгән татар", - диде. Әнисенә кайтып әйткән. Шуннан мине балаларының туган көненә кунакка чакырдылар. Ул әби миннән: "Ничек киттегез Омскидан?", - дип, сорашты. Мин аңар җыр белән җавап бирдем:
Үскән чакта үскән идек,
Тал тамырлары кебек.
Инде безләр таралыштык,
Кош балалары кебек.
Шуннан әби елады да елады. "Бу – минем балалыгым. Син минем бер сорауга болай бер җыр белән җавап бирсәң, әле әнием белән әтием булса, тагын күп сөйләр иде", -диде. "Улым, безнең мәдәният бай. Син кеше культурасын уйлама, үзеңнекен уйла. Менә бер җыр белән мине ике сәгать елаттың. Барсын язып бар", - диде. Менә шул апа, Аллаһының рәхмәте булсын, миңа юл күрсәтте. Аннары мин кулга каләм алып, җырларны, вакыйгаларны яза торган булдым.
Безнең авыл хакында язучыларга килгәндә, Әнвәр мулла булсын, Сәвия апа Удмир, Җәват Дүндар булсын, авылда булганнарны яздылар. Себердәге Күчем ханлыгы, Казан ханлыгы турында аңлатулар юк диярлек. Мин инде мәмләкәткә, Себергә, Казанга күп йөрдем. Ул тарафта вакыйгалар ничек барган, шулар белән кызыксындым. Алтын Урдадан башладым. Аннары Габдрәшит Ибраһим турында яздым. 14 яшендә әти-әнидән ятим калган, башта Казанга, аннары Төркиягә киткән зур шәхес. Китапны менә шулай, Күчем ханнан башлап, Себердәге вакыйгалар белән дәвам иттем. Мөхәммәдьяр язмаларын, Фәүзия апа Бәйрәмованың "Һиҗрәт" китабын укып, алардагы вакыйгаларны өйрәндем. Русиягә барып килгән саен әби-бабайлар белән кызыксынып сөйләшә идем. Үзебезнең картлардан җырларны, мәгълүматларны тупладым.
- Чыннанда китапка халык авыз иҗаты шактый кергән…
- Авылдашларым язган шигырьләрне, бәетләрне, җырларны вакыйгаларга күрә урнаштырып бардым. Мәсәлән, Эрул абый Шәмсәк "Бөгрүдәлик дастаны"н язган. Анда ул Абдулхәмит солтанның Йолдыз сараенда безнең ата-бабаларыбызны кунак итүен тасвирланган. Габдрәшит хәзрәт солтанга: "Болар минем туганнарым", - дип, торган. Абдулхәмит тә: "Миңа кыен вакытларда дога кылыгыз", - дип, әйтә торган булган.
Безнең бабайлар Төркиягә килгәч Истанбулда Анадолу Хисары дигән җирдә 10-12 көн карантинда калганнар. Анда да Корбан бәйрәменә туры киләләр. Үзебезгә хас милли ризык - бавырсак пешереп, күрше-тирәләргә тараталар.
Китап язганыма, бастырып чыгара алганыма бик күп шөкер итәм. Иртә тордым, шөкер намазы кылдым. Безнең әби-бабайлар яланаяк килгән. Зур авырлыклар белән йортлар салганнар. Ниһаять, су белән аптәс ала башлаганнарына куанган көннәре булган. Ә бүген безнең алдыбызда ни кадәр ризык! Шөкер итмәүдән куркам мин. Шушы көннәрне күрүгә шөкерләр әйтәм.
Фото: предоставлено автором
- Рәхмәтулла абый, тарихны, мирасны саклауның авырлыгы нидә? Балалар, оныклар саклармы, белерме?
- Шундый бер сүз бар: "белмәем". Җыр булсын, осталык булсын, шигырь булсын, ни сорасаң - "Мин белмәем". Тиз генә шул белмәүгә сыенабыз. Белү кирәк! Ул сүзне тыярга кирәк!
Үткәнен белмәгән, киләчәген белмәс диләр. Аны да белү кирәк милләткә. Дөрес, балага әйтү бер гамәл, әгәр дә эшләп күрсәтсәң – ул үрнәк була. Менә минем балаларым күреп-аңлап тора. Әтиемә кунак килә диләр. Кем килә? Гыйлем адәме килә. Тарихны өйрәнүчеләр, язучылар килә. Бу үрнәк түгелме?! Без үзебез дә әни-әтидән бик күп сабак алдык, күп өйрәндек. Әнием, мәрхүм, сүзгә гел җыр белән җавап бирә иде. Әтием мәкаль әйтеп сөйләшә иде. Әйтик, "Күршең тыныч, син тыныч". Мин аларның хикмәтле сүзләре белән үстем, шуларга таянып дөнья гиздем.
- Кайларда булдыгыз?
- Татар конгрессына өч мәртәбә бардым. Себер якларына йөрүләремне бармак белән санасам, бармак җитмәс. Пермьдә, Түбән Новгородта, Мәскәүдә булдым. Төрле фәнни конгрессларда катнашырга, мәдәниятебезне аңлатырга насыйп итте. Оста (мастер) кеше булып та йөргәнгә күрә, һәм эшләдем, һәм гиздем. Ял көннәрендә мәчетләргә йөри идем, картлар белән аралаштым шулай. Татарчаны өйрәнергә дә бик файдасы тиде. Конгрессларга баргач Гөлтан ханым Ураллы, Аллаһ ярдәменнән ташламасын аны, кулымнан тотып диярлек чыгыш ясарга ияртә, язарга күндерә иде. "Татарча сөйләшегез, Төркиядәге татарларыбызның тормышын, мәдәниятен, алар саклаган рухи мирасны аңлатырга кирәк", - дия иде.
Бер сәфәр вакытында шундый хәл булды. Мин инде Казан татарчасы белән түгел, Себер татарлары теле белән сөйләшәм. Себер татарлары телендә сөйләшкәч, миңа бер профессор: "Синең әдәби телең юк", - диде. Мин дә: "Әдәбият, мәдәният бар безнең, меңьеллык. Мин шуларны туплыйм, өйрәнәм",- дидем. Борынгы җырларыбызны, сүзләребезне. Мәсәлән, "Кеше белән кеше арасы- җир белән күк арасы", "Кирәкле ташның авыры булмас", "Эткә ясланганның башы тынмас". Янә дә берничәсе тагы: "Әни очып китсә (мәрхүм булса), әти кыйммәте җизнәкәй", "Күзнең чигенә чык китте", "Атадан күргән ук уйнар, инәдән күргән тун тегәр"...
- Сезнең китап төрек телендә язылган, мәдәниятебез җәүһәрләре татар телендә төрекчәгә тәрҗемә белән бергә бирелгән. Төркия галимнәре әйткәнчә, зур тырышлык белән чыгарылган кыйммәтле хезмәт. Әлбәттә, Төркиядә китапны табу кыен булмас. Ә менә Төркиядән еракта яшәүче милләттәшләребез интернет киңлекләрендә укый алырмы?
- Әлбәттә, мөмкин. Конья шәһәре муниципалитеты Культур аноним ширкате тарафыннан аның электрон варианты интернетка урнаштырылды. Менә шушы сылтама аша кереп укып була:
https://www.dijitalkitabim.com/kitaplar/kulturel/bogrudelik/index.html
