«Буди вам ведома, казанским посадцким бусурманом и абызом начальным, которые мечеть держат, бусурманским веродержцам»

Часть 1 – Часть 100: предыдущие части читать здесь
Часть 101: «И нам великому государю пожаловати бы ево, Московку, не велеть их казанских ямских охотников ложному челобитью»
Часть 102: «Татарки Кинтейки Ирмухамметевой дочери велено итить замуж в мусульманской же веры за мусулманенина Московского государства»
Часть 103: «Велено де тебе ржаную муку, которая смолота, послать из Рыбной слободы в Лаишево и класть в анбары, и в Лаишеве де анбары не годятца.»
Часть 104: «Пусташь Кучюк, что дана по грамоте великого государя дяде моему обводная земля за речкой Аметевкой, да полянка Енабекава»
Часть 105: «Казанские купцы доносили вам, что там в мелких деньгах великая скудость, а медные пятикопеечники поставляют за тягость»
Часть 106: «Татары в этом дворе имеют свои отдельные лавки, в которых они продают персидские товары, которые состоят почти исключительно из шелковых тканей»
Часть 107: «Рассуждение прорицательного плача казанские царицы в 7061 году октября 3 дня»
Часть 108: «В сию посылку употреблял я татар слободы Сеитовой; и как сей народ легко ослеплен может быть корыстию, то я сих татар наградил изобильно обнадежил»
Часть 109: «А случитца суд сместнои тем людем и крестьяном з городцкими людьми или с волостными, и наместницы новагорода Свияжскаго и воеводы тех людеи»
Часть 110: «Учредить единожды навсегда при казанской гимназии для охотников класс татарского языка»
Часть 111: «Ибо Мурат именует себя верховнейшим святым, и пишется от наследия дочери Магомеда пророка Фатьмы»
Часть 112: «Града сего имя есть Болгары. Знайте, о! мужие совершенный, которой отныне просветится и переимянуется Наубагаром»
Часть 113: «Человек Зюбяир Ягазы называемой, сокровище есть фруктов, и где есть оному подобное: фамилия и дети его странные»
Часть 114: «Малмыжского уезда деревни Тюнтера мулла Галей Сайфуллин не сознался в совращении в магометанский закон некрещеных вотяков и чуваш разных селений»
Часть 115: «Как выше означено что я учрежденным в Уфе магометанского закона духовным собранием определен»
Часть 116: «И после арских людей и побережными и луговые город поставили на Меше, от Казани города 70 верст и землею стену насыпали, хотяше тут отсидеться»
Часть 117: «И после того Петръ воевалъ десять день и все Арские места повоевал и побилъ многыхъ людей и полономъ вывелъ безчислено много»
Часть 118: «В то же время бывшу в Казани дияку Никонору Шулгину, и мысляше себе на благо совет: тому радовашеся, что Москва за Литвою»

№ 25
Список с грамоты с признанием за Баишем Мурзою Разгильдеевым за многия службы и за отечество княжеского достоинства, данной по приговору воевод боярина князя Дмитрия Трубецкого и стольника князя Дмитрия Пожарского

1613 г.

Московскаго государства боярин и воевода князь Дмитрий Тимофеевич Трубецкой да стольник и воевода князь Дмитрий Михайлович Пожарский с товарищи, и по совету всей земли, приговорили: Алатырского города Баишу Мурзе Разгильдееву, за его многую службу и за раденье, что он в прошлом де во 120 году служил, как приходили нагайские люди на Арзамаские и на Алтырские места, и воевода де князь Андрей Хилков велел ему збирать алатырских мурз и мордву и всяких служивых людей и послал де его воевода против нагайских людей, и нагайские люди воюют Арзамаския места и Алатырской уезде. И как де он Баиш пришел на Пьяну реку на Чуколы, и тут де с нагайскими людьми был бой два дни, и в деревне Чуколе от нагайских людей в осаде сидели, и на выласках многих нагайских людей побили и переранили; да и в Ардатовском лесу в воротех был бой с нагайскими людьми и побили нагайских людей с пять сот человек, да у них же у нагайских людей убили мурзу Курмаметя и знамя взяли, и их прогнали к озерам, и многие от того бою магайские люди потопли, и отгромили у нагайских людей на том деле всяких людей семь тысяч; а его, Баишу мурзу, на том деле сбили с коня и отшибли у него на тем бою коня. А родство де его были изстари деды и прадеды в княжестве. И за ту его за многую службу и за отечество дать ему, Баишу мурзе Разгильдееву, княжеству, и впредь у них того княжества и у его детей и у его родства неотымати; а как же даст Богу на Московское государство государя, и тогда велить ему государь на то княжество дать свою Царскую жалованную грамоту, за красною печатью. К сей грамоте боярин и воевода Князь Димитрий Тимофеевич Трубецкой да стольник и воевода князь Димитрий Михайлович Пожарский велели земскую печать приложити, лета 7121, Генваря в 24-й день. По окончании оной подлинной грамоты написано тако: Подписал дьяк Афонасий Евдокимов сын Жданова, и под тем приложена печать чернаго воску.

Опубликовано: Материалы исторические и юридические района бывшего Приказа казанского дворца. Т. I. Казань, 1882. С. 53-54.

№ 26
Послание Рахман-Кола в Крымское ханство

1635 г.

Гыйззәтле вә фәзиләтле вә факыйрьләргә мәрхәмәтле Әфәнде хәзрәтләрнең гали хозурларына йөземне сөргәннән соң факыйр[егез]нең хәле теләге шул буладыр: минем гыйззәтле Солтаным, Кызылбаш фәтехенең даруы Валлих-у алем Газан вә Әҗдәрхан фәтехедер. Чөнки ул мәлгунь Шахның урнашып рәхәт итәсе урыны Калзәм [диңгезе] буйларыдыр. Газан вә Әҗдәрхан фәтх ителәчәк Эдил суы буйларында кадыргалар вә зур көймәләр төзелеп, Калзәм диңгезе буйларындагы вилаят һәлак вә ихрак ителәселәре билгелдер. Чөнки Москова князе белән дустыр. Газан вә Әҗдерхан фәтх ителгәчтен ул начар Кызылбаш бу хәлне ишетеп Кырым Ханнарына буйсыначактыр. Әүәле сәгадәтле Падишах хәзрәтләренә гыйсъянда булуына сәбәп Моску князедер. Бу тарафтан Падишахлар «сезнең белән дуслыгыбыз ныктыр, дошманыгыз белән дошман без», дияләр, түбән Шах һәрчә якларга гаскәр җибәрмәсә дә, мылтык вә барут, күкерт, ук утын, тимер, куршын, бакыр вә моның кебек нәрсәләрдән ким тотмаслар. Газан вә Әҗдәрхан фәтх ителгәч боларның байлыклары өзелер, чөнки су юлы белән бару кайтулары катлауланыр. Нәтиҗәдә Газан вә Әҗдәрханның фәтх ителүе Падишахларның химмәтләренә бәйледер.
Газан вилаяте Хз. Гомәр заманыныннан бирле Исламга килгән, төмин-и мөхлистерләр, биш вакыт намазларында, даими догаларында «Я Рабби, Ислам дине Падишахының кулы астында булырга насыйп ит безгә», – диярләр. Хосусияткә бу кыш Кәфә бәйләрбәге сәгадәтле Ибраһим Паша хәзрәтләре белән, Кырым Ханы шәүкәтле Җанибәк-Гәрәй хәзрәтләре Тын елгасындагы Тын казаклары табурларын сакларга ниятләп, Җанибәк-Гәрәй хан хәзрәтләре Темрүктә Кабан исемле махалдә каршы төшеп, Кәфә бәйләрбәге Ибраһим Паша хәзрәтләре Азак каласына килеп, Ислам дәүләте Падишахына тәмам рәвештә төзәтеп куйганнан соң, ләгънәте, Урыс талаучысына курку төшкәндер. Әгәр Кырым Ханы корал вә гаскәрләре белән Газан фәтхенә киләләр дип ишетсәләр, Иншаллах Тәгалә һәр берсенең итәгате итәчәкләре билгеледер. Бу фәкыйрь колыгызны Бәйләр вә картлар бергәләшеп иттифак белән җибәрделәр; әлбәттә безнең хәләбезне вә гаскәребезне вә вазгыйятьнең уңышын бер-бер аңлатып, Сәгадәтле Кырым Ханыннан ярдәм сора, вә голәмә, вә салихләр, вә шәехләренә һәрберләренә аңлатып һәрберсе ярдәм итеп, Кырым Падишахының бу якларга борылуына сәбәп булып, бер төркем Мөхәммәд өммәтен кяферләр кулыннан коткарсыннар. Әгәр бу аңлаткан хәлебезгә кермәсәләр куллар [кыямәттә] аларның якасыннан тотар дип, күп тапкырлар дога вә ният иттек, ялвардык. Ике-өч тапкыр йөз мең гаскәр җыярбыз диләр, вә өч ел бер уч орлык бирмәсәләр йөз мең гаскәр торса да җитәрлек нәрсә бар диләр. Копчак байлык вә балык бетмәс, күп диләр. Бер кавем бардыр ки, Чыршы Чирмеше диләр, кырык мең йортлы, һәр йорт ясаклы; әби- бабасыннан мөлкәтләренә күрә кайберсе ун батман бал, кайсылары биш батман бал вә һич бирмәгәннәре дә бер батман бал бирәләр. Вә Тау Чуашы диләр, бер кавем ки, егерме мең йортлыдыр; барысы да ясаклыдыр; бу ысулга күрә акча вә мирас, вә төрле әнәклеләр тиен, төлке вә ас, вә барсыннан элекке тәртип буенча бирәләр. Эштәк- Башкорт ун мең йорт, бу тәртип буенча ясак түлиләр. Вә Тура вилаятенең махсуле җиде шәһәрдер, сигез тапкыр мең кеш бирәләр, вә кара төлке шул чаклы бирәләр. Вә Ар кавеме дә ун биш мең йорттан тора, ясак түлиләр, алар да шул тәртиптә акча вә бал, вә кеш, вә төлке, вә башка нәрсәләр, вә кондыз, кама, ас, судан балык, вә карадан ясак бирерләр. Чирмеш, Чуаш, Эштәк Башкорт, Ар – барысының да атлары бар, кулланырга була.
Газан белән Әҗдәрхан арасы утыз көнлек юл; ул җирнең бер ягы ак комлыдыр, Газаннан Әҗдәрханга барганнан соң балык тотучыларга бирәләр. Газан вә Әҗдәрханның портлары бар; һәр ел Кызылбаш, вә Бохарадан, вә Үргәнчтән, вә Төркестан, вә Кашкардан, Хатай вә Хотаннан, вә Һиндыстаннан кәрәван килер; налоглар җыелган йөкләр килер.
Сәгадәтле Кырым Ханы булган дин өчен гайрәт вә дөрес юлда булганарның сөннәтенҗиренә җиткереп үтәүнең әҗере вә иң гүзәле бәлки ваҗип вә кирәкле булганы шәрәфле гыйлемнәреннән яшерен түгелдер. Көфер чәйнәүче кяферләр иленнән бер уч Мөхәммәдөммәтен коткаруның зур савап вә мәртәбәле булганын бик төгәл беләсез.
Моннан Ислам гаскәре белән Газанга борылса, бу кадәр Ислам гаскәренә бер кем дә каршы чыкмас, сугышмас. Бу мескен колыгызны бер тавыштан бу якларга җибәреп «Ислам гаскәре кайчан киллер» дип, андагы мөселманнар бу мескеннең баруын көтәләр.
Солтанымнан үтенечем шулдыр ки: бу әйтелгән хәлне тәфсилле язып, Хан хәзрәтләренә тәкъдим итеп, бер төркем Мөхәммәд өммәтен көфер чәйнәүче кяферләр кулыннан котылулары өчен олы ярдәмнәрен боерырлар. Башка ни әйтим ки – аларның шәрәфле гыйлемнәре колачламасын. Мин әл-Фәкыйрь Рахман Колы

Извлечено из: Kurat Akdes Nimet. Türkiye ve İdil boyu (1569 Astarhan seferi, Ten İdil kanalɪ ve XVI–XVII yüzyɪl Osmanlɪ-Rus münasebetleri). Ankara, 1966.

Опубликовано: Исхаков Д.М. Об одном послании из Поволжья в Крымское ханство 1635 г. // Крымское историческое обозрение. Crimean Historical Review. 2014. № 2. С.50-63.

№ 27
Письмо Хасана Карачурина от имени Степана Разина казанским татарам с призывом присоединиться к восстанию

1670 г.

От великого войска от Степана Тимофеевича. Буди вам ведома, казанским посадцким бусурманом и абызом начальным, которые мечеть держат, бусурманским веродержцам, и которые над бедными сиротами и над вдовами милосердствуют – Икшею мунле да Мамаю мунле да Ханышу мурзе да Москову мурзе и всем обызом и всем слободским и уездным бусурманом от Степана Тимофеевича в сем свете и в будущем челобитье. А после челобитья, буде про нас спросите, мы здоровы, и вам бы здравствовать. Слово наше то – для бога и пророка и для государя и для войска, быть вам заодно. А буде заодно не будете, и вам бы не пенять после. Бог тому свидетель – ничево вам худова не будет, и мы за вас радеем. Да вам бы было ведомо: я, Асан Айбулатов сын, при Степана Тимофеевиче, и вам бы нам в том поверить, я, Асан, в том вас наговариваю, и буде мне поверите, и вам худобы не будет. Да у всех вас прощаю – за нас богу помолитесь, а от нас вам челобитие.
К сей грамоте печать свою приложил.

Опубликовано: Источники по истории Татарстана (XVI-XVIII вв.) / Под ред. С.Х.Алишева. Казань, 1994. С. 23-24.

№ 28
Сказка К.П.Тевкелева об его службе и участии в подавлении восстания

январь 1678 г. 

186 г. генваря в … день. По государеву цареву и великого князя Феодора Алексеевича всеа великия и малыя и белыя России самодержца указу и разбору стольником и воеводам Михайлу Львовичу Плещееву, Василью Лаврентьевичю Пушочникову, дьяком Ивану Родионову, Борису Корелкину свияженин иноземского списку, Костенкин Павлов сын Тевкелев сказал по святой христове евангельской непорочной заповеди еже ей ей: служил дед и отец мой по Свияжку по Новокрещенскому списку от Казансого кзятья, и отец мой на государеве службе в литовских городех умер, а я, Констентин, служил великому государю по свияжску ж по новокрещенскому списку рейтарскую службу, и был на государеве службе под Синбирским на бою, на Лекине поле, и под Белым против воровских казаков с полковником с Александром Васильевичем Шал…м, да был на бою же против тех же воровских казаков з головою с Семеном Максимовичем Козловым на Таябе. И за те и за иные многие службы верстан я по государеве грамоте в Казани по Свияжску из новокрещенского списку по иноземскому во 184-м году, а оклад мне учинен поместного триста чети, денег десять рублев. А детей у меня сын Федор семи лет да сын Василей году. А поместья за мною в Свияжском уезде в деревне Утяшкове пашни дватцать семь чети в поле, а дву по тому ж с сенными покосы, а сена в той же даче на шестьсот на сорок копен в розных местах. А крестьян на той земле в той деревне Утяшкове четыре двора крестьянских да один двор бобыльской, а дворовых людей один человек. А черной лес в той даче с помещиком вопче. Да в Казанском уезде на Серде реке вотчина бартное ухожее, и с той вотчины оброку берут на год по […]. И то поместье и вотчину, бортное ухожее здала мне в приданные за снохою своею вдова свияженина новокрещенского списку Ивановская жена Каракашева Зиновья Ортемьева, а иных поместей и вотчин и крестьян в Свияжском и в иных городех и оброчных мельниц и рыбных и бобровыхловель и никаких угодий и дворовых людей и подгородных сенных покосов за мною нет. А на службе великого государя буду я на мерине, оружья: сабля, карабин, пара пистолей.

Опубликовано: История Татарии в материалах и документах / Под. ред. Н.Л.Рубенштейна. М., 1937. С. 382-383.

Взято: История татар. Том V. Татарский народ в составе Российского государства(вторая половина XVI-XVIII вв.)
Подготовил: Владислав Безменов